Lumaki kami sa isang pamilyang naniniwala sa ilang kaugalian at pamahiin na sinusunod namin sa mga partikular na panahon kagaya ng Undas, Pasko, kasal, binyag, kapag may nagkakasakit sa pamilya, pagpapagawa ng bahay o kung may yumaong mahal sa buhay.
At sa mga nabanggit, marahil likas na rin sa mga Bisaya o ng mga Pilipino sa kabuuan na kakambal sa mga aspetong nabanggit ang pagkamaka-Diyos, ang pagiging relihiyoso na tangan-tangan nila saang panig man sila ng bansa manirahan. Kagaya ng pamilya naming mula sa kabisayaan ay napadpad ng Palawan, o mas akmang sabihin na noong maliliit pa kami ay paroo’t parito kami sa lalawigan.
Bilang may kaugalian at pamahiing sinusunod at pinaniniwalaan, nariyan ding minsan ay may mga karanasan kaming hindi rin maipaliwanag.
Kagaya na lamang sa isa sa mga personal kong karanasan sa aming tahanan, hanggang ngayon ay wala pa rin akong kapaliwanagang nakuha mula sa siyensiya—kung paano iyon nangyari at kung sino ang may gawa.
Noong bata pa lamang kami ay hindi pa halos uso ang pagkakabit ng ilaw ng kuryente, kaya ang nagbibigay-ilaw at liwanag sa pusikit na karimlan ng gabi ay tanging gasera lamang. Lumaki akong matatakutin, marahil dahil sa mga kwento ng aking ama bago ako matulog tungkol sa mga engkanto, aswang, iba’t ibang uri ng maligno, sirena at syokoy at iba. Di rin siyempre nawawala ang kwento ukol sa mga kaluluwa, santermo o “St. Elmo’s Fire,” lumilipad na kabaong at sigbin.
Isang dahilan din marahil ng pagtatak sa isip ko ukol sa takot ko sa dilim ay ang panunukso rin ng aking ama, mga kapatid at ilang kaanak ukol sa aswang o engkanto na nagpapakita umano sa gabi.
Minsan, nang maiwan ako sa aming bahay mag-isa—at madilim na ang paligid dahil oras na ng hapunan. Umalis ang aming ama at ina dahil may pinuntahang mahalagang bagay. Kasama ng aking ina ang kapatid kong sumunod sa akin; wala rin ang nakatatanda naming kapatid dahil nag-aaral siya sa isang eskwelahan sa lungsod ng Puerto Princesa.
Halos kayayao lamang ng pang-apat naming kapatid ng mga panahong iyon kaya may takot akong naramdaman—hindi ko kayang pakitaan ako o paramdaman ng kaluluwa ng aming kapatid kaya lumabas ako ng bahay sa rason na kung sakalimang magparamdam siya ay agad akong makatatakbo sa aming kapitbahay sa di-kalayuan.
Napalilibutan ng ilang puno ng bayabas, niyog at mga halamang kung tawagin ay San Francisco ang aming bakuran dahil maliban sa palabasa ang aming ama ay mahilig din siyang magtanim. At bilang bata, palagay ko noon ay may kung anong nakatago sa halamanan pagkagat ng dilim.
Habang kinakain ng kilabot at takot ang aking kaisipan ng mga sandaling iyon at akap-akap ang sarili na halos mangiyak na, nang bigla na lamang tumindig ang aking mga balahibo at napasigaw.
Malakas akong napasigaw nang marinig ko sa gawing sala ng aming bahay na may bumuhos sa laman ng bag ng mga laruan ng yumao naming kapatid. Agad na rumihistro sa aking kaisipan kung sino ang pupwedeng gumawa noon gayung walang ibang tao sa loob ng bahay, walang batang naiwan at wala rin kaming alagang hayop ngunit bago pa man mapag-isip ang lahat ng posibleng kasagutan ay humaririt na ako ng takbo sa kung saan may malapit na kapitbahay.
Hindi ko na halos maalaala ang mga kasunod na naganap—kung paano ako naakuwi ng bahay at ano ang mga kasunod na nangyari. Ang batid ko lamang ay naikuwento ko rin iyon sa kanila at sila man din ay napaisip. Ang bag ng mga laruan ay kakatwa namang naroon pa rin sa orihinal na kilalagyan nito.
Hanggang ngayon ay patuloy pa ring tumatakbo sa aking isipan ang yugtong iyon ng aking buhay—na para sa akin ay pagpapaalaala ng aking kapatid na lubos kong minahal at inalagaan na nariyan pa rin siya sa aming piling sa mga sandaling iyon.
At sa pagdagdag ng mga taon, nariyan pa rin ang mga misteryong kakambal na marahil ng buhay sa mundong ibabaw, ngunit naroon na ang kakayanang malabanan na ang mga takot na nararamdaman, kalakip ang tiwala sa Poong Maykapal.
Noon ay mga aswang, engkanto at multo ang lubos kong kinatatakutan ngunit habang tinatahak ko noon ang tuktok ng edukasyon, napag-isip-isip kong, higit palang nakatatakot kung maging duwag sa pagharap sa buhay, at higit palang dapat katakutan ang mga buhay kaysa sa mga ispirito dahil may kakayanan silang manakit ng pisikal.